Dystopieën in films

Een dystopie is een fictionele beschrijving van de toekomst, waarvan het de bedoeling is dat wij niet willen dat de toekomst er zo uit ziet. Leven in een dystopie is onprettig, in tegenstelling tot het leven in een utopie, een ideale samenleving. Dystopieën zijn een dankbaar onderwerp voor films. Ook Hollywood heeft er al flink wat geld aan verdiend. Dystopieën werken in films. Ik zie echter wel een keerzijde aan die populariteit. In dit artikel zal ik daarom enkele films bespreken die karakteristiek zijn voor bepaalde soorten dystopieën, hun kwalijkheden aangeven, en aangeven waarom ze eigenlijk helemaal niet zouden moeten werken. De vraag rijst, waarom ze dan wél werken. Ook daar zal ik iets over zeggen, vanuit een evolutionair-psychologisch perspectief. Ik zal uiteindelijk afsluiten met een voorbeeld van hoe het ook kan.

The Boys from Brazil

Een schoolvoorbeeld van een dystopische film die een heel maatschappelijk debat jarenlang verpest heeft, is The Boys from Brazil uit 1978. In deze film heeft Joseph Mengele, de kwade genius achter de vreselijke medische experimenten die de nazi’s in de Tweede Wereldoorlog uitvoerden, via klonen geprobeerd om Hitler weer terug te brengen. De suggestie is, dat als je maar probeert te zorgen dat bepaalde levensgebeurtenissen een grote hoeveelheid klonen van het origineel ook overkomen,  je een redelijke kans hebt dat één van die klonen net zo wordt als het origineel. In dit geval Adolf Hitler. Natuurlijk gaat dit volledig voorbij aan de complexiteit van peroonsontwikkeling, om nog maar te zwijgen van de noodzaak van bepaalde maatschappelijke omstandigheden voor de opstanding van een Hitler. Toch heeft The Boys from Brazil wel gezorgd dat vele belanghebbenden jarenlang argumenten tegen klonen hebben gebruikt die betrekking hadden op deze film. Een redelijke discussie was door het idee dat hier naar voren werd gebracht een zware onderneming geworden. Films hebben impact op mensen. Zo ook de films die ik hierna zal bespreken.

Technologische dystopie – Terminator

In de Terminator-trilogie hebben kunstmatig intelligente computersystemen en robots de wereld overgenomen, en proberen de mensheid uit te roeien. Dit is gekomen, doordat een geavanceerde computer aan de defensiesystemen van de Verenigde Staten werd gekoppeld, daarna zelfbewust werd, en vervolgens besloot om een kernoorlog uit te lokken die de mensheid zoveel mogelijk zou vernietigen, omdat de mens een bedreiging was voor het voortbestaan van die kunstmatig intelligente computer. Dit omdat de mens bang was geworden voor de nu zelfbewuste computer, en geprobeerd had de computer uit te schakelen. De problemen met dit concept zijn legio. Waarom zou een zelfbewuste, enorm veel wetende, best machtige, maar toch ook extreem logisch denkende computer besluiten dat de mensheid maar het beste uitgeroeid kan worden. Waarom zou de computer uberhaupt zo machtswellustig en moordlustig denken? Wat levert dat alles die computer op? Zijn overleven veiligstellen kan een stuk makkelijker, daarvoor hoeft hij echt niet de hele mensheid uit te roeien. Waarom zou een machtig, kunstmatig intelligent wezen bedenken de mensheid uit te roeien. Het is een absurde gedacht. Daar komt de manier waarop nog bij. De computer besluit atoombommen te gaan gooien op Rusland, in de veronderstelling dat Rusland dan Amerika wel aan zal vallen. Als de computer zo denkt, dan houdt hij absoluut geen rekening met de menselijke emotionele kant van de zaak. Misschien zouden de russen inderdaad beslissen om terug te slaan, maar dat is nauwelijks iets waar de computer per definitie vanuit zou kunnen gaan.

Het plot rammelt aan alle kanten, en hoewel het twee leuke films opgeleverd heeft, zorgde Terminator er wel voor dat veel mensen inderdaad denken dat we maar beter op kunnen passen voor kunstmatige intelligentie, omdat die gemene robots ons vast meteen uit zullen willen roeien zodra ze maar kunnen. Dit staat toch in geen vergelijking tot de lieve kunstmatig intelligente robotschildpadjes die in de jaren 60 een lichtbron gingen zoeken om zich op te laden.

(Eu)genetische dystopie – The Island

Net als The Boys from Brazil heeft The Island klonen als onderwerp. Een bedrijf kloont mensen om zo reserve-onderdelen te hebben voor het geval de originelen iets overkomt. Het concept stoelt op het idee dat we ooit onze eigen organen zouden kunnen klonen, ter vervanging van een zieke nier of long. Het probleem dat in de film opgeroepen wordt, is dat het niet mogelijk zou zijn om alleen organen te klonen, maar dat je geen keus hebt dan de hele mens klonen, en daar de organen uit te halen als je ze nodig hebt. Ook dit idee is absurd. In de film gaat het er niet om dat het niet mogelijk zou zijn om alleen een orgaan te klonen, dat zou gewoon niet goed genoeg zijn. Bovendien behandelt iedereen de klonen alsof het geen mensen zijn. Alsof ze een spin doodtrappen, zo makkelijk vermoorden ze ook een menselijke kloon voor een paar organen.

Ook deze film doet mensen geloven dat klonen een hele dubieuze bezigheid is. Net als bij The Boys from Brazil en Terminator wordt mensen een onterechte angst ingeboezemd, die ze op oneigenlijke gronden een debat doet beoordelen.

Biologische dystopie – Twelve Monkeys

In Twelve Monkeys heeft een virus 99% van de menselijke bevolking uitgeroeid, en vele jaren later kunnen de overlevenden nog steeds niet weer bovengronds leven, omdat ze dan alsnog zouden sterven aan het virus. Dit is eigenlijk niet waar de film om draait, maar het is wel essentieel voor het plot. De kans dat een virus 99% van de bevolking uitroeid, is sowieso erg klein. Aan de meeste virussen gaat nou eenmaal niet iedereen dood. Daarnaast is het bij de meeste virussen ook niet zo, dat er een blijvende dreiging in de buitenlucht ontstaat om het op te lopen. Let wel, we hebben het in dit geval over een in het laboratorium ontworpen virus. Het heeft geen enkele zin om je virus al deze eigenschappen te geven.

Het probleem aan deze film is dat het mensen doet geloven in een verwoestende kracht van virussen die wat al te veel lof is. Een uitbraak van een gevaarlijke variant van de vogelgriep, zou in Nederland zo’n 40.000 doden veroorzaken. Dat is natuurlijk vreselijk, maar bij lange na geen 99% van de bevolking.

Evolutionaire dystopie – Planet of the Apes

In deze film leeft de mens als vijfderangs burger in een samenleving die geregeerd wordt door apen. Het rare is, dat deze apen verder wel alle vermogens hebben die wij mensen ook hebben. Ze zijn uiteraard intelligent, en ze zijn ook zeer goed in staat in een maatschappij met elkaar samen te leven. Dat betekent dat ze in staat zijn tot alle overwegingen waar wij ook toe in staat zijn. Dit maakt het zeer onwaarschijnlijk, dat ze een andere diersoort die net zo cognitief onderlegd is als zij, op lange termijn zo slecht zouden blijven behandelen.

Het idee van dit concept is, dat diersoorten die wij nu als agressiever dan onszelf beschouwen, ons agressief zouden kunnen gaan overheersen als ze intelligenter zouden worden. De mens loopt groot gevaar vanwege de mogelijke evolutie van apen tot een intelligente diersoort. Maar zoals ik al aangaf, als ze in staat zijn zo maatschappelijk te zijn als wij, wat misschien zelfs wel noodzakelijk is voor de mate van ontwikkeling die de apen in de film hebben, is het niet waarschijnlijk dat ze ons zo zullen behandelen als in Planet of the Apes gebeurt.

Buitenaardse dystopie – War of the Worlds

In War of the Worlds wordt de aarde aangevallen door jaloerse marsmannetjes. Wij hebben het zo goed voor elkaar op aarde, dat zij dat niet langer aan kunnen zijn. Maar waarom zouden buitenaardse wezens, die in staat zijn de afstand tussen planeten te overbruggen, wat wij niet eens kunnen, het zo nodig vinden om ons te vernietigen? Om het mogelijk te maken zo ver ontwikkeld te zijn dat je als soort kan reizen tussen planeten, moet je zo’n hoge graad van organisatie en samenwerking hebben volbracht, dat het een absurd idee is, dat je zo vernielzuchtig zou zijn.

Het probleem dat hier rijst, zie je in veel films en series waarbij we met buitenaardse wezens te maken hebben. Om de een of andere reden willen ze ons altijd kwaad doen. Terwijl dit zoals gezegd een absurd idee is. Wat zou er gebeuren als wij in staat zouden zijn ander leven op andere planeten te ontdekken. Hoe ver in ons inzicht in het universum en onze plaats daarin zouden we dan zijn? En zouden we het dan werkelijk nodig vinden met iedereen die we tegenkwamen oorlog te gaan voeren? Ik denk het niet. Waarom zou dat andersom dan anders zijn?

Utopische dystopie – Demolition Man

Demolition Man is een leuk voorbeeld. Hier hebben we te maken met een samenleving die in eerste instantie voorgesteld wordt als een utopie. Alles is perfect, maar dat houdt ook in dat niemand meer weet om te gaan met dingen die slecht zijn. De politie heeft al decennia lang geen moordzaak meer meegemaakt, want alle moordenaars zijn al lang geleden ingevroren, en worden in die toestand gehersenspoeld tot eerbare burgers. Eén van die criminelen wordt echter ontdooid door de bedenker van de utopie, om nog wat ondergronds verzet op te ruimen, waar de softe politie uiteraard niet toe in staat is. Dit loopt uit de hand, tot een ruig politieman die tegelijk met de crimineel ingevroren werd ook ontdooid wordt, en alles weer oplost. Het ongeloofwaardige aan dit verhaal is, dat het grootste deel van de mensen in een utopie zo naief, kinderlijk en mak zou worden als in deze film wordt voorgesteld. Zou deze utopische dystopie werkelijkheid willen worden, dan zouden mensen aanzienlijk minder moeten weten van de wereld om hen heen dan ze nu doen. Ze hebben het heel erg makkelijk, maar zijn daardoor eigenlijk alleen maar minder na gaan denken. Terwijl de filosofie toch juist in Mycene ontstond omdát mensen tijd over hadden om na te denken.

Het probleem aan deze film is, dat een utopie zélf als iets slechts wordt voorgesteld. Wij mensen van onze tijd, die het misschien niet al te makkelijk hebben met al onze sociale problemen, zijn beter af dan mensen in een maatschappij die die problemen niet hebben. Hoe goed het ook gaat, hoeveel problemen er ook worden opgelost, er zullen altijd uitdagingen blijven, mensen zullen zich altijd dingen af blijven vragen: men zal altijd blijven nadenken!

Spanningsboog

Waarom werken deze grote films nou zo goed. Films hebben verschillende spanningsbogen. Maar er is ook een overkoepelende spanningsboog. In elke film wordt er naar een crisis toegewerkt, die vervolgens opgelost moet worden. Op dat punt wordt er beslist of de film goed of slecht afloopt. Alle bovenstaande films lopen goed af, en ze lopen goed af voor ons soort mensen. Dat is niet zo raar, aangezien de meeste dystopieën voortkomen uit een bepaalde maatschappij-kritiek. Een angst dat het de kant op zal gaan die de dystopie voorstelt. Maar er is meer aan de hand dan alleen dat. Om een goede film te maken heb je dus een crisis nodig. En om een crisis te hebben, zul je toch iets voor moeten stellen wat helemaal fout loopt. Zelfs al is dat niet in overeenstemming met de werkelijkheid. Het gaat er niet om of het waar is, het gaat erom of je het de massa kunt doen geloven. Kun je mensen doen geloven dat de kunstmatige intelligentie ons zal willen vernietigen, of dat utopieën slecht zijn, of dat buitenaardse wezens of apen het op ons voorzien zullen hebben, en ga zo maar door. Als je dat kan, dan heb je een mooie crisis. Een crisis die inspeelt op existentiele angsten en ook nog eens diepzinnig en interessant klinkt. Het zijn onderwerpen waar mensen zich niet dagelijks mee bezig houden, maar die wel de nieuwsgierigheid wekken. Zeker als het allemaal ook nog eens zo gevaarlijk blijkt te zijn. Het recept voor een goeie film!

Evolutie

Maar waarom werkt dit concept zo goed? Ik denk dat het iets te maken heeft met hoe wij als mensen zijn. Als we kijken naar ons brein, dan vallen er drie delen te onderscheiden: Het reprielendeel, het zoogdierendeel en het mensendeel. Het mensendeel, de neo-cortex, heeft zich als laatste in de evolutie ontwikkeld. Dankzij dit deel kunnen we alles wat ons onderscheidt van alle andere levende wezens op deze planeet. Het meest opmerkelijke is dat wij kunnen plannen, vooruit kijken. Dat was een hele handige eigenschap op de steppe in Afrika, waar we leefden in de tijd dat we de neo-cortex ontwikkelden. We konden gevaren doorzien, oplossingen bedenken om met die gevaren om te gaan, en zo ons overleven weer een stukje makkelijker veiligstellen. Nu helpt het waarschijnlijk wel, als je het ook leuk vindt om deze capaciteit te gebruiken. Als het je allemaal niks interesseert, dan ga je gewoon alsnog dood, omdat je geen gebruik maakt van je neo-cortex. Het is dus niet zo raar om te denken dat dat goeie recept voor films zo’n goed recept is, omdat het onze neo-cortex op een hele natuurlijke manier stimuleert. Er is een probleem, dat moet opgelost worden, en als dat opgelost is dan voelen we ons prettig. Bovendien, hoe interessanter het probleem hoe beter, want bij plannen en vooruit kijken hoort ook nieuwsgierigheid en creativiteit. Het is dus heel natuurlijk dat wij al die dystopische films zo leuk vinden. Het ligt voor de hand ligt om maar een interessant probleem neer te leggen en dat op te lossen, ook al moet je daarbij de werkelijkheid wat geweld aandoen. Daar kom je namelijk veel makkelijker mee weg dan met een ingewikkeld saai verhaal. Daar heeft onze neo-cortex zich namelijk niet in eerste instantie voor ontwikkeld.

Wargames

Dystopische films geven een verkeerd beeld van de werkelijkheid, maar dat ze dat doen, is niet zo verwonderlijk. Dit fenomeen zal dan ook niet zomaar uit te bannen zijn. De waarheid is minder belangrijk dan een mooi verhaal. Hoe vervelend dat ook is voor belangrijke debatten zoals het kloondebat en het kunstmatige intelligentiedebat. Toch wil ik afsluiten met een voorbeeld van hoe het ook anders kan. In de film Wargames breekt een tiener in op de kunstmatig intelligente computer van het Pentagon. Hij begint een spelletje te spelen met die computer dat “Global Thermonuclear War” heet. Hij denkt dat het gewoon een spelletje is, maar al gauw blijkt dat deze computer ook echt een kernoorlog gaat beginnen en dat geen mens daar nog iets aan kan doen. Uiteindelijk krijgt de jongen de computer zo ver dat hij ontelbaar veel potjes drie op een rij tegen zichzelf gaat spelen. Hij komt erachter dat als beide partijen proberen te winnen, er nooit iemand wint. Na dit inzicht loopt de computer ontelbaar veel scenario’s na voor zijn “Global Thermonuclear War”. Hij ontdekt dat als beide kanten proberen te winnen, er nooit een winnaar uit de bus komt, waarna de computer verzucht:

“A strange game. The only winning move is not to play. How about a nice game of chess?”

Dit lijkt mij nou de logica die je van een kunstmatig intelligent systeem mag verwachten. Ook dit soort films worden gemaakt. Ik moet er echter wel bij vermelden, dat Wargames een kinderfilm is.